ZWOLLE - We zien een foto van de zee. Een aangenaam beeld van kalme golven, gemaakt door de Vlaamse kunstenaar Gert Jan Kocken.

Het informatiebordje ernaast vertelt ons echter dat op deze plek, 6 maart 1987, 192 mensen verdronken toen hier de Herald of Free Enterprise zonk. Het zeelandschap raakt op slag zijn onschuld kwijt. Schrijver en kunstcriticus Hans den Hartog Jager kreeg van Museum de Fundatie in Zwolle de opdracht een boek en expositie samen te stellen. Waarover? Dat mocht hij zelf weten. Uitgangspunt werd een klein abstract en titelloos olieverf-schilderijtje (circa 1830) van William Turner, uit de Fundatie-collectie. De enige Turner in Nederland in de openbare ruimte. "Het is een ruwe zee, in heftige verfstreken, alsof de kunstenaar zijn zelfbeheersing verloor. Als je goed kijkt, zie je een bootje in nood." Den Hartog Jager ging op zoek naar het sublieme in de kunst. De momenten waarop beelden ons losmaken van de grond. Hij koos 35 werken waaronder tekeningen, foto's en vijf videoinstallaties die uitstijgen boven het leven van alledag. Sterker, die ons ongemakkelijk zullen maken. Zoals de korte film Bambi van Miroslaw Balka waarin we spelende hertjes zien in de sneeuw. Het prikkeldraad en de spoorrails ogen minder romantisch. Ook de korrelige beelden dragen niet bij aan een comfortabele sfeer. "De dieren dartelen door het voormalige vernietigingskamp Auschwitz", weet Den Hartog Jager. "Het filmpje heet Bambi naar de Walt Disneyfilm die merkwaardig genoeg in 1942, tijdens WOII, is gemaakt."

Van goede kunst kunnen we zeggen dat het mooi, prachtig of geweldig is. Maar woorden zijn niet toereikend om het sublieme in een kunstwerk aan te tonen, vindt Den Hartog Jager."Ik probeer er meestal omheen te schrijven en zoek naar termen als prikkelend of heftig. Voor het werk van de Vlaming David Claerbout vond hij niet direct woorden maar tranen. Een vrouw staat voor een Italiaans landhuis thee te schenken. We volgen haar trage bewegingen, totdat zij recht in onze ogen kijkt en langzaam zwaait. Een zwarte schaduw valt over het huis en de bomen bewegen. Deze filmische installatie heet The Long Goodbye. "Dit is de onherroepelijke dood",volgens Den Hartog Jager. "Je voelt: dit komt nooit meer terug." Het grote mysterieuze verdwijnen is de rode draad in deze spannende expositie. Bijzonder is dan ook de aanwezigheid van werken van Bas Jan Ader die eeuwig zocht naar zijn eigen verdwijning. Diens daadwerkelijk vermissing, na een zeiltocht over de oceaan in 1975, is nooit opgehelderd. De foto Farewell to Faraday Friends uit 1971 lijkt een vooruitwijzing naar het noodlot. Den Hartog Jager is er zeker van: "Sublieme kunst draagt vaak gevaar met zich mee."

Meer Licht, Museum de Fundatie Zwolle, van 2/10 tot 8/1. Het Sublieme, Hans den Hartog Jager. www.museumdefundatie.nl